Lồng đèn cổ cặp cua sinh tử 100 tuổi... hồi sinh, cá sấu khủng xuất ngoại

Những chiếc lồng đèn Việt xưa được phục dựng và nâng cấp thành "nghệ phẩm ánh sáng" bạc triệu ngày càng mê hoặc giới mộ điệu.

Trong căn nhà nhỏ ở xóm lồng đèn Phú Bình (phường Hòa Bình, TP.HCM), nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình, 47 tuổi, khẽ xoay trên tay chiếc lồng đèn hình con cua đỏ cam, những chiếc càng và chân đung đưa, cử động linh hoạt như thật. Đây không phải là một món đồ chơi trung thu bình thường, mà là một tác phẩm nghệ thuật được phục dựng theo nguyên mẫu lồng đèn của ông bà ta từ hơn 100 năm trước (hiện đang được lưu giữ ở bảo tàng Quai Branly, Pháp). Lồng đèn con cua là khởi đầu cho hành trình phục dựng những chiếc lồng đèn cổ (cổ đăng).

Lồng đèn con cua phục dựng theo nguyên mẫu cổ đăng xưa của ông bà ta cách đây hơn 100 năm

Hồi sinh lồng đèn 100 tuổi từ những tấm ảnh mờ 

Hành trình ấy bắt nguồn từ một ngôi làng trứ danh khắp miền Bắc hơn 100 năm trước – làng Báo Đáp (huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, nay là phường Hồng Quang, tỉnh Ninh Bình). Những chiếc lồng đèn tinh xảo của làng nổi tiếng đến mức hình ảnh của chúng vẫn còn được lưu lại trong các bảo tàng ở Pháp. Giữa thập niên 1950, ngọn lửa nghề "theo chân" những người di cư vào Nam, hình thành nên xóm lồng đèn Phú Bình lẫy lừng một thời. Nhiều đời làm lồng đèn, gia đình nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình không chỉ bền bỉ theo nghề truyền thống mà còn nổi danh nhờ phục chế lồng đèn cổ, sáng tạo nhiều mẫu mã lồng đèn nghệ thuật, sản xuất lồng đèn ngoại cỡ theo đặt hàng.

Những mẫu lồng đèn bình dân đều có thể "gia công hàng loạt" nhưng mẫu lồng đèn phục chế theo nguyên bản xưa phải tự tay nghệ nhân làm từng cái và tốn rất nhiều thời gian, tâm huyết. Được cha truyền lại hết những tuyệt kỹ, sẵn khiếu nghệ thuật và siêng năng, anh sớm trở thành một trong những nghệ nhân làm lồng đèn xuất sắc.

Gần 40 năm qua, nghệ nhân Trọng Bình vẫn miệt mài với lồng đèn

Kỷ niệm đáng nhớ nhất sự nghiệp của anh chính là vào năm 2017, khi anh cùng nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách quyết tâm phục chế lại mẫu lồng đèn cua đỏ trăm năm tuổi. "Khó nhất là chỉ có mấy tấm hình cũ, tôi phải mày mò dựng lại khung tre theo ảnh, làm đi làm lại. Cứ không được lại bỏ, làm lại từ đầu. Chỉnh tới chỉnh lui, gần tới cái khung thứ 20 mới được công nhận là phục dựng thành công", anh Bình kể lại. Màu đỏ của con cua không phải là sự ngẫu nhiên. Nó gợi nhớ đến "bộ tam sên" (trứng, thịt heo, cua luộc) mà người xưa thường dâng cúng trong các dịp lễ tết, một màu sắc tượng trưng cho may mắn và tài lộc.

Nhưng sự sáng tạo của người nghệ sĩ không dừng lại ở việc sao chép. Sau thành công với con cua đỏ, anh Bình nghĩ tại sao có cua đực đỏ mà không có cua cái xanh? Từ suy nghĩ đó, anh tự mày mò, sáng tạo thêm một chiếc lồng đèn cua cái màu xanh, với phần mai to hơn, yếm cong tròn hình bán nguyệt. "Cặp cua sinh tử" ra đời từ đó. Cua xanh (còn sống nên màu xanh) tượng trưng cho "sinh" (sự sống), cua đỏ (bị luộc nên màu đỏ) tượng trưng cho "tử" (cái chết) tạo thành một cặp đôi trọn vẹn, hài hòa. Mẫu lồng đèn độc đáo này đã được nhiều nơi, đặc biệt là các viện bảo tàng, đặt hàng về trưng bày.

Đến nay, anh Bình đã phục dựng thành công 11 trên tổng số khoảng 20-30 mẫu lồng đèn cổ của người Việt xưa, từ cua, cá hóa rồng, bướm, bọ ngựa đến các loại quả như đào, lựu, phật thủ. Anh tâm sự: "Một năm tôi chỉ cố gắng phục chế thật hoàn thiện khoảng 2 mẫu, cứ từ từ làm cho đến hết".

Cặp cua sinh tử (con đực bị luộc màu đỏ, con cái còn sống màu xanh)

Cổ đăng cá chép bằng nan tre, giấy dầu hơn 100 năm tuổi hiện đang lưu giữ tại bảo tàng Quai Branly, Pháp.

Cổ đăng cá chép được anh Trọng Bình phục dựng

Khi lồng đèn không chỉ để rước trăng

Những chiếc lồng đèn của nghệ nhân Trọng Bình không còn là món đồ chơi chỉ dùng một mùa trăng mà có thể dùng trang trí quanh năm với độ bền cao. Sự khác biệt nằm ở chính chất liệu và sự công phu trong chế tác. Anh Bình giải thích: "Lồng đèn sau này chủ yếu làm bằng giấy bóng kiếng rẻ tiền nhưng dễ rách, nóng thì căng nứt, lạnh ẩm thì rúm lại. Ngày xưa, ông bà ta dùng giấy dó, giấy nhiễu, cao cấp nhất là vải lụa".

Để làm ra một chiếc lồng đèn nghệ thuật, người nghệ nhân phải trải qua 4 công đoạn chính: uốn khung, căng vải, sơn màu và trang trí. Riêng khâu sơn màu đã ngốn hơn một tuần lễ, vì phải sơn nhiều lớp, chờ lớp trước khô hẳn mới sơn lớp tiếp theo để màu thấm sâu vào từng thớ vải, tạo nên sắc độ đằm thắm và sinh động. "Cực công như thế nên một cái giá vài triệu là bình thường", anh nói.

Cầm trên tay chiếc lồng đèn cá chép sống động, chị Nguyễn Đăng Nhàn, nhà thiết kế nội thất, không giấu được sự thán phục: "Vừa nhìn thấy là tôi ưng liền. Cảm nhận được độ uyển chuyển của khung tre, sự mềm mại của vải lụa và độ đằm của màu sắc, tôi biết người làm ra nó đã tốn rất nhiều tâm huyết. 4 triệu đồng không phải số tiền nhỏ, nhưng tôi thấy hoàn toàn xứng đáng".

Lồng đèn cá chép tinh xảo

Chính vì giá trị nghệ thuật độc đáo, những chiếc lồng đèn của anh Bình được nhiều quán cà phê, đơn vị tổ chức sự kiện săn đón. Gần đây, một quán cà phê trên đường Tên Lửa (phường Bình Trị Đông B, TP.HCM) đã đặt anh làm một bộ lồng đèn cá, cua và đặc biệt là lồng đèn khổng lồ hình con rồng dài 10 m để khách hàng check-in mùa Trung thu.

Nhà nghiên cứu Trịnh Bách (trái) và nghệ nhân Trọng Bình cùng lồng đèn cá sấu dài gần 4 m

Nhà nghiên cứu Trịnh Bách bên lồng đèn Kangaroo